Obciążenia psychospołeczne w zawodzie pedagoga

Środowisko pracy nauczyciela obfituje w szeroki zakres obciążeń o charakterze psychospołecznym. Wiele badań wykazało, iż konsekwencje ich oddziaływania mogą przekładać się ujemnie zarówno na stan zdrowia psychicznego, jak i fizycznego – w tym problemy i schorzenia narządu głosu, które znajdują się w głównym obszarze zainteresowania programu powrotów nauczycieli do pracy. Warto zwrócić uwagę na fakt, że oddziaływanie czynników psychospołecznych na zdrowie przebiega inaczej niż tych o charakterze fizykochemicznycm (np. różnego rodzaju substancji obecnych w środowisku pracy). W przypadku pierwszych szkodliwe skutki są specyficzne dla danego czynnika, który zresztą często daje się dokładnie i obiektywnie zmierzyć. Mamy wiec zazwyczaj do czynienia z bezpośrednim oddziaływaniem. W przypadku drugich „szkodliwy dla zdrowia charakter zdeterminowany jest psychologiczną oceną znaczenia, jakie dany czynnik ma dla jednostki. Rozpoznanie znaczenia danego elementu pracy prowadzi do powstania określonej emocji, która jest czynnikiem spustowym do powstania kolejnych zmian w organizmie mogących zakończyć się utratą zdrowia”. Nie sposób, zatem w kompleksowym programie z tego obszaru pominąć informacji odnoszących się do obciążeń psychospołecznych, ich pomiaru i konsekwencji oraz możliwości redukcji samych tych czynników lub ich oddziaływania na nauczycieli.

Typologia obciążeń psychospołecznych w zawodzie nauczyciela
Warunki pracy nauczyciela są zróżnicowane w poszczególnych krajach, zarówno, jeśli idzie o ogólne ramy organizacyjne np. wysokość wynagrodzenia, liczbę godzin pracy bezpośrednio z uczniami, jak i ilościowy i jakościowy charakter zadań zawodowych. Nawet w tym samym kraju warunki te bywają zróżnicowane w obrębie całej grupy zawodowej. Zróżnicowanie to może być związane, np. z charakterystyką wychowanka – np. w szkolnictwie specjalnym lub czynnikami w skali mikro – takimi jak np. organizacja pracy w konkretnej placówce. Warto, zatem zawsze chcąc dowiedzieć, jakim obciążeniom poddany jest konkretny nauczyciel dokonać indywidualnej diagnozy przy użyciu odpowiednich narzędzi. Nim przejdziemy jednak do prezentacji takiego narzędzia warto wskazać na te obszary obciążeń psychospołecznych, które znalazły swoje potwierdzenie w wielu projektach badawczych.

Dosyć rozbudowaną, ale wcale nie skończoną listę sporządzili na podstawie badań empirycznych na dużej próbie nauczycieli  Travers i Cooper (1993, s. 206):

1. Interakcje nauczyciel-uczeń
- agresja werbalna ze strony uczniów,
- problemy z utrzymaniem dyscypliny,
- nauczanie uczniów, którzy nie są zmotywowani,
- bycie świadkiem narastającej agresji pomiędzy podopiecznymi,
- brak wsparcia ze strony rodziców uczniów,
- agresja fizyczna ze strony podopiecznych,
- „pyskówki” na zajęciach.

2. Zarządzanie / struktura szkoły
- hierarchiczna natura placówki,
- brak udziału nauczycieli w podejmowaniu decyzji,
- nieobecność wsparcia społecznego ze strony przełożonych,
- słaba komunikacja w zespole współpracowników,
- konkurencja pomiędzy członkami zespołu.
3. Przeludnienie w placówkach oświatowych
- zbyt duża ilość uczniów w klasie / grupie
- niekorzystny stosunek ilościowy kadry do podopiecznych (brak etatów)
- zbyt małe rozmiary pomieszczeń placówki
4. Zmiany systemu edukacji
- ciągłe zmiany dotyczące profesji nauczycielskiej,
- niewystarczająca bądź nieadekwatna informacja dotycząca wprowadzanych zmian.
5. Ewaluacja pracy nauczycieli
- nacisk na dobre rezultaty ze strony rodziców podopiecznych,
- ocena ze strony nadzoru.
6. Czynniki obciążające nauczycieli pełniących funkcje kierownicze
- niezrozumienie ze strony podwładnych,
- nierealistyczne wymagania w stosunku do nauczyciela pełniącego kierowniczą rolę,
- zbyt duża ilość czynności kontrolnych względem podwładnych.
7. Niski status zawodu i małe możliwości awansu
- świadomość, że bycie dobrym nauczycielem nie oznacza automatycznie awansu,
- brak możliwości awansu,
- obniżający się status społeczny zawodu nauczycielskiego,
- wysokość wynagrodzenia nieproporcjonalna do wkładu pracy.
8. Zastępstwa za chorych kolegów
- nieprzewidywalność terminu zastępstwa,
- zbyt duża liczba podopiecznych w grupie / klasie spowodowana zastępstwem.
9. Niepewność socjalna
- możliwość zwolnienia w wyniku redukcji etatów,
- niskie zarobki.
10. Dwuznaczność roli nauczyciela
- wątpliwości dotyczące zakresu odpowiedzialności zawodowej,
- nieznajomość szczegółowych wymagań zawodowych,
- poczucie zbyt słabego przygotowania zawodowego.

Konsekwencje oddziaływania obciążeń psychospołecznych
 Rozpoczynając krótki przegląd negatywnych konsekwencji psychospołecznych obciążeń w środowisku pracy pedagoga warto podkreślić, iż konsekwencje takie dotyczą nie tylko samego nauczyciela, ale ze względu na szczególny charakter społeczny jego roli zawodowej przekładają się także na ujemnie na jakość procesu dydaktyczno-wychowawczego i dobro uczniów.

 Obciążenia psychospołeczne występują w znacznym nasileniu nie tylko w zawodzie pedagoga, ale i w innych zawodach, gdzie istotą obowiązków zawodowych jest szeroko rozumiana pomoc drugiemu człowiekowi (profesje pomocowe). Stwierdzono, iż w grupie osób wykonujących profesje pomocowe znacznie częściej niż w innych grupach zawodowych występują takie problemy jak uzależnienia od legalnych i nielegalnych środków psychoaktywnych, depresja a nawet zachowania suicydalne. Nauczycieli w szczególności dotyczyło wysokie ryzyko depresji. Ten właśnie fakt posiada szczególne znaczenie, gdyż autorzy omawianych tu badań stwierdzili także, iż w kontekście pracy zawodowej depresja przekłada się na ujemne konsekwencje tj. wysoką absencję oraz trudności w procesie podejmowania decyzji, szczególnie w kontekście zawodowym. Tego typu konsekwencje przekładają się nie tylko na obniżenie poziomu dobrostanu nauczycieli, ale także na gorszą jakość ich pracy, a co za tym idzie dobro uczniów.
Ostatnio wiele krajów europejskich boryka się z problemem przedwczesnego przechodzenia nauczycieli na emeryturę. Zjawisko to związane jest głównie z problemami zdrowia psychicznego, w tym problemami o charakterze psychosomatycznym. Problemy te jak pokazują statystyki są w grupie nauczycieli znacznie częstsze niż wśród innych pracowników sektora publicznego.