Metody badania narządu głosu

Narząd głosu oceniany jest w badaniu foniatrycznym. Badanie to u osoby zawodowo posługującej się głosem zawsze powinno być poprzedzone dokładnym wywiadem dotyczącym środowiska pracy, godzinowego obciążenia głosu dziennie i tygodniowo oraz liczby przepracowanych lat w zawodzie. Wywiad powinien też uwzględniać informacje dotyczące dotychczasowych zaburzeń głosu i ich leczenia, chorób współistniejących, przyjmowanych leków (szczególnie hormonalnych), nałogu palenia papierosów oraz wpływu stanów emocjonalnych na jakość głosu. Następnie wykonywane jest badanie laryngologiczne (ocena nosa, gardła, uszu, krtani). Po obejrzeniu krtani w laryngoskopii pośredniej (w lusterku krtaniowym o średnicy ok. 25-30 mm) lub laryngoskopii lupowej (z powiększeniem) dokonuje się oceny głosu, a w szczególności takich jego parametrów, jak charakter głosu, jego sposób tworzenia, tor oddychania, czas fonacji, uczynnianie rezonatorów, średnie położenie głosu i jego zakres oraz zdolność kompensacyjna krtani.

Charakter głosu określamy jako dźwięczny, matowy, obłożony, ochrypły lub zupełny bezgłos. Prawidłowy głos (eufoniczny) w ocenie subiektywnej powinien być dźwięczny, czysty, pozbawiony komponenty szumowej, niemęczliwy, bogaty rezonansowo, tworzony z miękkim nastawieniem głosowym, bez napięcia wewnętrznego i bez napinania mięśni szyi. Wysokość jego powinna odpowiadać płci i wiekowi. Głos normalny powinien posiadać odpowiednią giętkość wyrażającą się w płynnych zmianach wysokości i głośności w czasie wypowiadania treści słownych. Poszerzenie żył szyi podczas fonacji świadczy o wadliwym, partym sposobie tworzenia głosu. Obserwując ruchy klatki piersiowej podczas oddychania ustalamy tor oddychania: górny piersiowy, środkowy piersiowo-brzuszny lub dolny brzuszny. Czas fonacji oznaczamy polecając badanemu wymawiać samogłoskę np. "a" podczas jednego pełnego wydechu. Ważne dla wzmocnienia i uzyskania indywidualnej barwy głosu jest uczynnianie rezonatorów nasady, czyli odpowiednie wykorzystanie jam rezonacyjnych nosa, jamy ustnej, gardła oraz zatok przynosowych. Dla oceny uczynniania rezonatorów środkowy palec należy przyłożyć do bocznej, kostnej ściany nosa i równocześnie fonować głoski mo-mu-mi. W trakcie prawidłowej fonacji pod opuszką palca powinny być wyczuwane drgania. Średnie położenie i zakres głosu określa się za pomocą częstotliwościomierza. Średnie położenie głosu znajduje się najczęciej w 1/3 dolnej zakresu i wynosi dla mężczyzn 128 Hz (c) i dla kobiet 256 Hz (c 1). Przeciętny zakres głosu obejmuje 1,5-2 oktaw. Zdolność kompensacyjną krtani badamy uciskając wcięcie chrząstki tarczowatej ku tyłowi i dołowi. W warunkach prawidłowych po ucisku stwierdza się obniżenie tonu krtaniowego.

Podstawowym badaniem specjalistycznym krtani, pozwalającym ocenić jakościowo drgania fałdów głosowych jest laryngostroboskopia (fot. 1).

Fot. 1. Badanie stroboskopowe

W badaniu tym wykorzystany jest efekt stroboskopowy polegający na optycznym złudzeniu wynikającym z tego, że wrażenia świetlne trwają dłużej w naszym oku, niż działający bodziec. Oko ludzkie jest w stanie zarejestrować tylko 5 drgań w ciągu 1 sekundy. Drgania fałdów głosowych są za szybkie, aby mogły być widziane jako oddzielne wrażenia. Jeżeli jednak oświetlimy krtań światłem przerywanym (stroboskopowym) o częstotliwości drgań różnej od częstości drgań fałdów głosowych, to zaobserwujemy ruchy fałdów głosowych w zwolnionym tempie. Na podstawie tak uzyskanego obrazu można ocenić funkcjonowanie fałdów głosowych. Badanie laryngostroboskopowe powinno być przeprowadzone w znieczuleniu powierzchniowym, aby nadmierne odruchy oraz napięcie mięśni gardła i podniebienia nie wpływały na czynność krtani. Badanie wykonuje się obserwując ruchy fałdów głosowych przy jednakowym natężeniu głosu w zakresie całej skali głosu, zaczynając od rejestru średniego.

Badania wykonywane za pomocą nowoczesnych laryngostroboskopów mogą być rejestrowane na taśmie video lub zapisywane na dyskach komputerowych. Badanie stroboskopowe można wykonać również za pomocą elastycznego laryngofiberoskopu. Fiberoskop wprowadzony przez nos na wysokość wejcia do krtani umożliwia obserwację krtani w warunkach fizjologicznej fonacji (tj. bez wyciągania języka, koniecznego przy stosowaniu laryngostroboskopów sztywnych).

Wydolność narządu głosowego można ocenić badając natężenie głosu oraz zdolność jego zwiększania. Badanie wykonuje się za pomocą miernika poziomu dźwięku. Zdolność zwiększania natężenia głosu w różnych jego zaburzeniach jest znacznie ograniczona.

Badanie laryngostroboskopowe umożliwia różnicowanie zmian czynnościowych i organicznych. Jest bardzo przydatne we wczesnej diagnostyce zmian nowotworowych.

Badanie pola głosowego jest graficznym przedstawieniem zależności poszczególnych tonów z zakresu głosu od natężenia od minimalnego do maksymalnego natężenia z jakim są one tworzone. Badanie to umożliwia obserwację postępów leczenia i rehabilitacji. Obraz struktur oraz funkcji krtani można również uzyskać wykonując tomogramy krtani czyli warstwowe zdjęcia radiologiczne.

Bezinwazyjną i stosunkowo obiektywną metodą badania głosu jest analiza akustyczna zarejestrowanych próbek głosu. Do niedawna ze względu na kosztowną aparaturę analiza taka wykonywana była tylko w niektórych ośrodkach klinicznych, jednak w miarę postępującego rozwoju sprzętu komputerowego i algorytmów analizujących - wybrane jej elementy wykonać można z wykorzystaniem standartowego komputera klasy PC.
Pierwszym etapem analizy akustycznej jest zarejestrowanie próbki głosu. Nagranie dokonywane jest zazwyczaj wykorzystując kartę muzyczną komputera i podłączony mikrofon. Ze względu na specyfikę takiego badania, w większości przypadków do wykonania podstawowych analiz wystarczy prosty mikrofon pojemnościowy, bezpośrednio włączany do karty muzycznej. Do wykonania bardziej zaawansowanych elementów analizy potzrebny może być jednak wyższej klasy mikrofon z dedykowanym wzmacniaczem. W wiekszości przypadków analizie poddaje się co najmniej sekundowe nagranie stabilnie fonowanej głoski "a".
Zarejestrowana w postaci cyfrowej próbka poddawana jest skomplikowanej analizie. Pierwszym krokiem jest tu wyznaczenie częstotliwości podstawowej. Od samej wartości czestotliwości znacznie ważniejsze jest jej zachowanie się w czasie. Zwykle tworzony jest więc wykres częstotliwości od czasu (tzw. "pitch"). Powinien on dla głoski przedstawiać gładką linię poziomą. Na podstawie wykresu trudno jest obiektywnie oszacować zachowanie częstotliwości podstawowej - wyznaczane są więc pewne wartości liczbowe (parametry) opisujące zmiany tej częstotliwości:
- średnią czestotliwość (określa średnią wartość częstotliwości podstawowej (częstotliwości drgania fałdów głosoych w czasie fonacji) dla całej próbki głosu),
- odchylenie standartowe (określa zakres zmian częstotliwości głosu. Dla głoski wartość ta powinna być jak najmniejsza),
- jitter (określa różnice między długościami kolejnych okresów drgań fałdów głosowych).

Identycznej obóbce poddaje się natężenie głosu. W tym przypadku wyznacza się jednak zwykle jedynie parametr będący odpowiednikiem jittera dla częstotliwości - shimmer. Parametrem opisujacym zakres zmian częstotliwości i natężenia jednocześnie jest pole głosowe (określa jednoczesny zakres zmian natężenia i częstotliwości głosu. Dla głoski wartość pola powinna być jak najmniejsza). Zwykle wykorzystuje się je do oceny możliwości głosowych śpiewaków. Ważnym parametrem jest też długość nieprzerwanej fonacji na jednym wydechu - czas fonacji (Czas fonacji określa się podczas fonowania samogloski "a" podczas jednego pełnego (jak najdłuższego) wydechu. Średnią czasu fonacji najlepiej obliczać po kilku próbach. U osób ze sprawnym narządem głosu czas fonacji powinien wynosić powyżej 20 s, a u śpiewakow 40-60s. Wartość poniżej 10 s świadczy o dużych zaburzeniach głosu i nieprawidłowym oddychaniu, którego rola jest niezwykle ważna w nauce emisji głosu).

Badania akustyczne głosu obiektywizują ocenę czynności fonacyjnej krtani. Inne metody badania narządu głosu, takie jak elektromiografia, glottografia, laryngofotokimografia mają ograniczone znaczenie w rutynowej ocenie narządu głosu.